Euthanasie bij psychiatrische patiënten zorgt nog steeds voor heel wat discussie. Wanneer is de ziekte ongeneeslijk en hoe bepaalt men dat het lijden van de patiënt ondraaglijk is?
Begripsverheldering
Om te beginnen: wanneer we spreken over euthanasie bij psychisch lijden bedoelen we in feite het psychisch lijden ten gevolge van een ongeneeslijke psychiatrische aandoening. De term ‘psychisch lijden’ zonder context gebruiken is immers dubbelzinnig. Wie fysiek lijdt, lijdt meestal ook psychisch. Wie de pijn of een eindeloze reeks van behandelingen niet meer aankan, lijdt ook psychisch ondraaglijk. Daar is meestal geen discussie over, omdat de arts dan vrij eenvoudig kan vaststellen dat de fysieke aandoening medisch uitzichtloos is. We hebben het mediagenieke geval gehad van een doofstomme tweeling. Ze waren intelligent en sociaal, hadden een job en maakten wat van hun leven. Toen bleek dat ze ook blind zouden worden, was het voor hen de druppel te veel. Doofstom én blind tegelijk zijn, beschouwden ze als ondraaglijk lijden. Probeer je dat maar eens in te beelden: niet kunnen spreken, doof zijn en niet meer kunnen zien. Het betrof dus een fysieke, ongeneeslijke aandoening, maar met ernstige psychische gevolgen. Die jongens hebben daarom euthanasie gevraagd en gekregen. In zo’n geval gaat het om een fysieke ongeneeslijke aandoening mét ondraaglijk psychisch lijden.
Maar meestal gaat ‘euthanasie bij psychisch lijden’ stilzwijgend over een ongeneeslijke psychiatrische aandoening. Om misverstanden te vermijden spreken we bv. beter over ‘euthanasie in de psychiatrie’.
Hoewel er weinig controversie is over euthanasie omwille van onbehandelbaar psychisch (en/of fysiek) lijden door een ongeneeslijke lichamelijke aandoening, is dit wel zo in de psychiatrie.
Voorwaarden van de euthanasiewet
De wet geeft echter het recht euthanasie te vragen mits bepaalde voorwaarden zijn voldaan. Zoals reeds gezegd moet de aanvrager een ernstige, ongeneeslijke aandoening hebben, veroorzaakt door ongeval of ziekte. Vervolgens bestaat er hierdoor ondraaglijk en onbehandelbaar fysiek en/of psychisch lijden. Ten slotte is het euthanasieverzoek vrijwillig, overwogen en herhaald. De behandelende arts verifieert deze condities en vraagt een verplicht advies aan een of twee (LEIF)artsen. Het begrip ziekte wordt in de wet niet gepreciseerd. Het kan dus zowel een lichamelijke als een psychiatrische ziekte betreffen. Over het verplichte ongeneeslijk karakter ervan bestaat nogal wat verwarring.
Ongeneeslijkheid in de psychiatrie
Tijdens het assisenproces over de euthanasie van Tine Nys wegens een psychiatrische aandoening werden de begrippen ‘(on)geneeslijk’ en ‘(on)behandelbaar’ immers voortdurend door elkaar gehaald. Een ziekte is geneesbaar wanneer ze na behandeling volledig is verdwenen. Bij een longontsteking geeft men antibiotica en stopt deze na genezing ervan. Los hiervan kunnen ziektes altijd behandeld worden zonder ze ooit te genezen.
Dossiers van euthanasie bij een ongeneeslijke psychiatrische aandoening zijn meestal niet eenvoudig
Bij Tine Nys werd door sommigen geopperd dat zij nog verder kon worden behandeld. Dat is zelfs niet eens onjuist. Men kan mensen met een ongeneeslijke psychiatrische problematiek keer op keer in een andere psychiatrische instelling plaatsen, voor de zoveelste keer naar een andere psychiater verwijzen, voor de ontelbaarste maal aan een nieuwe psychotherapeutische behandeling onderwerpen of een zoveelste medicament voorschrijven. Men kan dus patiënten – ook met ongeneeslijke kanker - onbeperkt blijven doorbehandelen zonder ze van hun ziekte te genezen. Soms is dat zinnig omdat mensen hierdoor, vanuit hun perceptie, aanvaardbaar kunnen verder leven mét hun (ongeneeslijke) ziekte. Door de (palliatieve) behandeling is hun lijden niet langer ondraaglijk. Hierdoor zien ze (voorlopig) af van euthanasie.
In andere gevallen wordt doorbehandelen eerder zinloos en zelfs schadelijk voor de patiënt en spreekt men van therapeutische hardnekkigheid. Bij Tine Nys hebben de talloze behandelingen niet tot genezing geleid, maar konden ze ook het ondraaglijk psychisch lijden in Tine’s ogen niet temperen. Tine Nys was dus niet alleen ongeneeslijk maar haar ondraaglijk lijden was tegelijk onbehandelbaar. Ten slotte moet het euthanasieverzoek vrijwillig, zonder externe druk, overwogen en herhaald zijn. Dat vergt ziekte-inzicht, communicatieve vaardigheden en redeneringsvermogen, m.a.w. voldoende wilsbekwaamheid. Dit geldt trouwens zowel voor een terminale (kanker)patiënt als voor iemand met een niet-terminale aandoening zoals een psychiatrische ziekte. Bij een euthanasieverzoek voor een psychiatrische aandoening is de wilsbekwaamheid cruciaal vermits de mentale stoornis deze zélf kan beïnvloeden en omdat de meeste patiënten met een psychiatrische ziekte niet onmiddellijk overlijden.
Dossiers van euthanasie bij een ongeneeslijke psychiatrische aandoening zijn meestal niet eenvoudig.
Bij een euthanasieverzoek voor een psychiatrische aandoening is de wilsbekwaamheid cruciaal
Juist hiervoor werd een noodconsultatie opgericht: ULteam genoemd of Uitklaring Levenseindevragen-team. Je kan het consulteren wanneer je nergens anders terechtkan. Het team bestaat uit een tiental mensen die multidisciplinair werken (artsen, psychiaters, een psycholoog, een sociaal verpleegkundige, een priester, een moreel consulent, een filosoof...). Deze mensen kijken allemaal met hun eigen bril naar het dossier. Zij doen suggesties aan de behandelende arts, die uiteindelijk samen met de patiënt beslist. Hierdoor wordt een dossier heel zorgvuldig uitgeklaard. Wel, die complexe dossiers gaan vaak over psychiatrische aandoeningen. Hieruit blijkt hoe ondraaglijk mensen wel psychisch kunnen lijden en toch nog openstaan voor nieuwe therapeutische opties. Het besef dat ze ooit aan de noodrem kunnen trekken, geeft hen soms moed nog verder te gaan. Sommige mensen die ULteam helpt, worden zelfs gesterkt alleen al door het feit dat er hier naar hen geluisterd wordt. Ze verwoorden het als volgt: “Ik zal nog een tijdje proberen verder te gaan.” Maar als hun lijden uiteindelijk toch ondraaglijk wordt, weten ze dat ze mogen terugkomen. En dan kan het dat er toch nog tot euthanasie wordt overgegaan, omdat werkelijk alles werd uitgeprobeerd.
Meer info
www.ulteam.be; info@ulteam.be; T 078 05 01 55
Wim Distelmans is een Belgisch oncoloog, hoogleraar aan de Vrije Universiteit Brussel en voorvechter in België voor de erkenning van palliatieve zorg en voor de mogelijkheid om euthanasie te kunnen laten uitvoeren.
Dit is een artikel uit S-Plus Mag oktober-november-december 2022. Lees hier nog meer artikels.