door Jan Stel

GAIA, een levende Aarde

door Jan Stel

20-01-2025

De aarde is een grote bol
met planten en met beestjes vol
en ze draait al heel lang in het rond.
En wat ik haast niet kan geloven,
soms lopen we ondersteboven
en toch blijven onze voeten op de grond….

Oooh grote wereldbol, ik snap er niet veel van.
Het is gewoon een wonder wat je allemaal kan.
Je vliegt maar en je vliegt maar zonder te verdwalen.
Je draait maar en je draait maar zonder motor of pedalen

Urbanus, De aarde, 1980

GAIA is een immense globe, met een diameter van zeven meter, die is opgeslokt door de Sint-Pieterskerk in Puurs. Hier kan men er ruim één maand gratis van genieten. Het kunstwerk is vernoemd naar de godin Gaia uit de Griekse mythologie, waarin zij symbool staat voor de Aarde. Zij is de oermoeder die ontstond uit de Chaos, dat het begin was van alles. Die chaos noemen wetenschappers nu de oerknal.

GAIA staat ook voor de levende planeet. Dat is de Gaia-hypothese van de Britse chemicus James Lovelock en de Amerikaanse microbioloog Lynn Margulis. Vanaf de jaren 1960 wijdde Lovelock zijn leven aan dit baanbrekende onderzoek en schreef er vele boeiende boeken over. Binnen deze theorie is de Aarde een zelfregulerend systeem dat de omstandigheden in stand houdt die nodig zijn voor leven. Zijn hypothese werd al snel opgepakt door de milieubeweging, terwijl de wetenschap en de kerk er moeite mee hadden. De kerk vanwege het scheppingsverhaal.

K.I.P.lekker

Vlak voor kerst zag ik mannen aan het werk met een aantal enorme op elkaar gestapelde truckbanden. Aan de bovenkant steken er, in een cirkel geplaatste, brandende tl-vormige lampen uit. Ik vond het maar een rare kerstverlichting.

Ik begrijp nu dat het één van de dertien kunstwerken van de Kunst in Puurs, K.I.P.-route is. Het werk dat ik net heb beschreven is een kunstwerk van de Belgische kunstenaar Xavier Mary uit Brussel. Hij beschouwt industriële objecten als een signaal van het vooruitgangsgeloof en het optimisme van weleer, die ook de kiem van een apocalyptische toekomst in zich dragen. Mijn stapel gigantische banden wordt The Last Guardian genoemd. Het is een onderdeel van Sun Tower & The Guardians of the Four Directions, die o.a. wijzen op verdwenen beschavingen.

Het kunstwerk geeft onze relatie met de zon weer

Op de KIP-website staat dat het kunstwerk onze relatie met de zon weergeeft. In zijn toelichting stelt de kunstkenner zich de volgende vragen: “Verbeeldt deze installatie een toekomst, waarin zon en wind nog de enige bronnen van energie zijn in een wereld die zichzelf compleet uitgeput heeft? Of moeten we het werk als een hulpkreet zien, opgericht voor een stervende aarde? Zou kunst de mens eerder tot bezinning kunnen brengen dan wetenschap?” Ik vind dat kunst een belangrijke rol speelt in de sensibilisering over onze drievoudige planetaire crisis: klimaatverandering, vervuiling en verlies van biodiversiteit.

Luke Jerram

De 50-jarige Luke Jerram is een Britse installatiekunstenaar, die sculpturen, grote installaties van kunstwerken en live kunstprojecten maakt. In 1997 brak hij internationaal door en organiseert jaarlijks tientallen tentoonstellingen in verschillende landen. De hier tentoongestelde GAIA is de Maan, mars en de Zon, één van zijn vier astronomische objecten. Ze bestaan allemaal uit een zeven meter grote bol waarop NASA-beelden zijn bevestigd. De van binnen verlichte en ronddraaiende kunstwerken geven een prachtig beeld van deze hemellichamen.

GAIA toont hoe onbeschrijfelijk mooi de planeet is, waarop ook wij leven. De aarde is een waterplaneet, een blauwwitte planeet met het land als grote en kleine bruine eilanden in de oceaan, die ruim 70 % van het oppervlak beslaat. Je ziet geen landsgrenzen op die continenten. Door de manier waarop het kustwerk is opgehangen, wordt het landijs op Antarctica geaccentueerd. Europa verdwijnt achter de bolling ervan.

GAIA toont hoe onbeschrijfelijk mooi de planeet is, waarop ook wij leven

Op mijn vraag aan Luke Jerram of dat met opzet is gebeurd of dat er een bepaalde visie achter zit, krijg ik geen antwoord. Wel schrijft hij dat dit afhangt van waar de toeschouwer staat. Ook overweegt hij GAIA eens op zijn kop te hangen, zodat het Europees-Aziatisch continent wordt benadrukt. Van mij hoeft dat niet. Jerram denkt, evenals ik, in systemen die elkaar onderling beïnvloeden. Zo kwam hij fietsend langs de kust bij Bristol, op het idee voor het project Museum of the Moon, toen hem de relatie tussen de maan en het grote getijden verschil opviel. Terloops meldt hij dat hij kleurenblind is.

De gemeente Puurs-Sint-Amands heeft gezorgd voor een speciaal programma rondom GAIA, terwijl de kerk de nodige Bijbelteksten op een stoel heeft gezet. Er is Voorlezen onder de aarde voor kinderen en Oorverwarmer, een kleinkunstconcert van het Pantoffeltrio. Wat echter ontbreekt is aandacht voor onze klimaatnoodtoestand, de encycliek Laudato Si' van paus Franciscus en de Ecokerk.

Rode kaart

Men is de geschiedenis vergeten, terwijl een mondiale klimaatstorm opsteekt, de biodiversiteit afneemt en wij ons milieu en daarmee onszelf vergiftigen

Het afgelopen jaar was bij ons het natste jaar ooit. Het was ook het jaar waarin 70 landen verkiezingen organiseerden. Ongeveer de helft van de wereldbevolking heeft gestemd. De belangstelling voor het milieu is afgenomen. In Europa zien we een opschuiving naar extreemrechts. Blijkbaar is men de geschiedenis vergeten, terwijl een mondiale klimaatstorm opsteekt, de biodiversiteit afneemt en wij ons milieu en daarmee onszelf vergiftigen.

In 2023 flirten we nog met de in 2015 door de politiek opgelegde ‘magische’ grens van een opwarming van 1,5oC. Acht jaar na dit met veel bombarie aangekondigde politieke besluit is de wereldwijde opwarming 1,62°C boven het pre-industriële niveau! Voor de zoveelste keer hebben we weer, ondanks de retoriek van politici en dankzij de tegenwerking van klimaatminister Zuhal Demir, ‘het warmste jaar ooit’. Dit alles betekent miserie voor iedereen.

De Vlaamse Grootouders voor het Klimaat zetten zich in voor een leefbare en eerlijke toekomst van onze kinderen en kleinkinderen

De Vlaamse Grootouders voor het Klimaat zetten zich in voor een leefbare en eerlijke toekomst van onze kinderen en kleinkinderen. Dat is een heroïsche en bitter noodzakelijke zaak. Dat blijkt uit het op 13 januari 2025 door UNICEF gepubliceerde rapport Prospects for Children in 2025: Building Resilient Systems for Children’s Futures, over de toekomst van onze kinderen. Zij worden keihard getroffen door onze klimaatverandering. De VN spreekt zelfs van een nieuw tijdperk van crisis voor kinderen, omdat wereldwijde conflicten intensiveren en de ongelijkheid toeneemt. Is dat onze erfenis? Je kan daar iets aan doen door de Grootouders te steunen.

Lees meer over

Kerstmis: een warm familiefeest, maar niet voor kalkoenen

Koop Lokaal

Zakt de ijsbeer door het ijs?

Kerstmis: een warm familiefeest, maar niet voor kalkoenen

door Jan Stel

19-12-2024

*Hugo van der Goes De geboorte van Christus, rond 1480. © Wikipedia.*

Sinterklaas was nog maar net vetrokken toen ik op 7 december eindelijk onze plastieken kerstboom uit zijn lange zomerslaap mocht wekken. Het is een fluitje van een cent om onze boom op te zetten. Toen BamBam, onze oude trouwe kater, er nog was dacht hij altijd dat dit een speciaal feestje voor hem was. Ik heb hem meerdere malen uit de boom moeten plukken. Later lag hij alleen nog maar tussen de cadeautjes, terwijl hij met zijn staart testte hoe vast de kerstballen zaten.

De ledverlichting rol ik steeds op een plankje van een kistje wijn dat ik eens cadeau kreeg. Die tijd is allang voorbij. Ergens staat met koeienletters: ‘Hier beginnen’ op het plankje. Daar zit een draadje onder een stukje plakband. Ik kan je uit ervaring vertellen dat je dat dan ook beter doet. Het was veel werk toen ik het toch eens andersom probeerde. Het is een heel gedoe om die verrekte led-lichtjes weer in de boom aan te brengen. Geduld is dan een schone zaak.

Het kersfeest is een intiem familiefeest, mits die ene onaangename, egocentrische schoonzus het niet verpest

Lin, mijn vrouw, doet de ‘finishing touch’. Ze hangt de mooie beschilderde Russische houten kerstversieringen op die we in Sint-Petersburg op de markt bij de Kerk van de Verlosser op het bloed kochten. Ondanks Poetin zijn wandaden, vind ik die kerstversiering nog steeds mooi. Bovendien heb ik goede herinneringen aan mijn Russische collega’s die me meerdere malen veilig naar en van Antarctica hebben gevlogen.

Oude traditie

Er was een tijd dat ook wij dichter bij de natuur leefden. De door de stand van de zon veroorzaakte jaargetijden speelden toen een belangrijke rol in ons leven. Evenals de zomerse zonnewende met de langste dag, zal de winterse zonnewende met de kortste dag een rol gespeeld hebben in het leven van onze verre voorouders. Voor hen was dat zeer waarschijnlijk een magisch moment, een bijzondere gebeurtenis in de kosmos, waar men zich mee verbonden voelde.

De wetenschap vertelt een ander verhaal. Bij de zonnewende bereikt de zon, gezien vanaf de aarde, de meest noordelijkste of zuidelijkste positie. Zoals de slinger van een klok lijkt het of die heel even stilstaat, voordat hij teruggaat. Op het noordelijk halfrond gaat de zon na onze zomer in de richting van de Kreeftskeerkring. Daardoor worden de dagen hier korter, terwijl ze op het zuidelijk halfrond juist langer worden.

De Germanen beschouwden de winterzonnewende op 21 december, de kortste dag van het jaar, als het begin van het nieuwe jaar. Dat vierden ze uitbundig, evenals de latere Vikingen. Het was de dag van het lichtfeest, waarop grote vuren werden aangestoken en de drank rijkelijk vloeide. Zo werd de duisternis verjaagd en het terugkerende licht verwelkomd.

Met het Rooms Katholieke geloof kwamen de feestdagen zoals we die nu kennen. Het kersfeest is een intiem familiefeest, mits die ene onaangename, egocentrische schoonzus het niet verpest. De herdenking van de geboorte van Jezus staat hierin centraal. De Katholieken vonden het kerststalletje uit, terwijl de protestanten een boom gingen opzetten: de kerstboom. Vanwege nostalgie gaan wij op kerstavond soms nog naar de kerstmis. Je voelt dan een oude geborgenheid die er vaak niet meer is.

De traditionele decemberfeesten van weleer zijn in handen gevallen van de commercie met schreeuwende reclames en stapels cadeautjes

De traditionele decemberfeesten van weleer zijn in handen gevallen van de commercie met schreeuwende reclames en stapels cadeautjes. Daarvan wordt een kwart direct op het internet verkocht of zelfs weggegooid. Uit een Nederlands onderzoek in 2023 blijkt dat 42 % van de jongeren tot dertig jaar hun sinterklaas- of kerstgeschenk ongebruikt doorverkopen. Bij 60-plussers is dat 12 %. Het valt op dat vrouwen vaker teleurgesteld zijn in hun cadeau dan mannen. In België is dat min of meer hetzelfde. Nog voor dat men aan de traditionele kerststronk begint, verschijnen de eerste ‘foute’ kerstcadeaus al op 2deHands.be.

De kalkoen is het haasje

De kalkoen (Meleagris gallopavo) heeft zich in de afgelopen tientallen miljoenen jaren in Amerika ontwikkeld. Tot de mens kwam was deze fazantachtige, zeer sociale vogel, één van de vele bewoners van de bossen, moerasranden en het struikgewas. Voor de Meso-Amerikanen was het dier heilig. De Azteken hadden zelfs een kalkoengod, Chalchiuhtotolin, de god van ziekten en plagen.

Dat veranderde allemaal toen Columbus in 1492, een nieuwe zeeroute naar Indië probeerde te vinden en per ongeluk Amerika èn de kalkoen ontdekte. Hij dacht dat de vogel een parelhoen was, die men uit het Oosten kende als 'poule d'Inde', 'Indiase kip' 'Turkije hen' en uiteindelijk turkey of de kalkoen. Het zal duidelijk zijn dat de ontmoeting van de kalkoen en de Spanjaarden geen succes was voor de kalkoen evenals de inheemse bewoners van Amerika.

Dat de kalkoen nu de held van het kerstmenu is, hebben we te danken aan het Victoriaanse koningshuis en de Britse industriële revolutie. Koningin Victoria en Prins Albert droegen uiteraard de zegeningen van die revolutie uit door, onder andere, de kerstkaart te introduceren en door de kalkoen sinds 1851, een prominente plaats te geven op de koninklijke dinertafel. Het volk volgde al snel en de kalkoen was het haasje.

Kalkoenen worden tegenwoordig op industriële wijze gekweekt; de dames worden in 15 à 16 klaar gestoomd voor de slacht, die een einde maakt aan hun ellendig leven

Tegenwoordig worden kalkoenen op industriële wijze gekweekt. De dames worden in 15 à 16 klaar gestoomd voor de slacht, die een einde maakt aan hun ellendig leven. De eerste kalkoenwake in België vond plaats in februari 2020 bij de, volgens hun website, enige kalkoenenslachthuis van ons land Volys Star. Op 9 december 2022 omschrijft Animal Rights campagnecoördinator Els Van Campenhout hun leven: “Vanaf het moment dat kalkoenen geboren worden tot ze sterven zitten ze op elkaar gepropt in stallen zonder daglicht, zonder medische verzorging, te wachten op de dood”.

Gevulde kalkoen en gevulde kalkoenrollades ‘vliegen’ ook dit jaar weer de winkel uit.

Prettige feestdagen en een voorspoedig 2025, met minder dieren- en mensen leed.

Lees meer over

Koop Lokaal

Zakt de ijsbeer door het ijs?

De brandweer maakt een punt op Pukema

Koop Lokaal

door Jan Stel

26-11-2024

Bijna zes jaar geleden verhuisden wij van de deelgemeente Ruisbroek, dat wereldberoemd is door de overstroming in 1976 en het opzienbarende bezoek van koning Boudewijn, naar het kloppende hart van Puurs. Daar kijkt de kerkhaan die de prachtige 60 meter hoge kerktoren kroont, bijna altijd op ons neer. De kerkklok houdt ons bij de tijd. Overdag wordt de klokslag vergezeld van een vrolijk wijsje van de beiaard. De liedjes staan op een laptop, wat soms voor enige verwarring zorgt. In de zomer is het genieten van beiaardconcerten. ‘Puurs bruist’ is de slogan van de gemeente.

Het is altijd onze gewoonte geweest zoveel mogelijk lokaal te kopen, van mijn tweedehandsauto tot groenten en fruit bij de groentewinkel en speltpistoletjes bij de bakker

Toch zijn de Puursenaren soms wat naar. Het is een stug volkje dat maar moeilijk groet. Het heeft jaren geduurd voor mijn opgewekte ‘Goedemorgen’ of ‘Goedemiddag’, weerklank vond. ’s Avonds is het dorp min of meer uitgestorven. Zelfs ik begrijp dan dat groeten geen zin heeft. Het grote voordeel van wonen aan de voet van de kerktoren is dat de winkels dichtbij zijn. Het is altijd onze gewoonte geweest zoveel mogelijk lokaal te kopen. Dat gaat dan van mijn tweedehandsauto tot groenten en fruit bij de groentewinkel en de speltpistoletjes bij de A&B bakker. De ‘A; staat voor Anke, een vrolijke en vriendelijke jonge vrouw die altijd groet. De ‘B’ staat voor - ik begrijp dat je direct aan de bakker denkt - , maar Bart, haar man. Hun pateekes zijn weergaloos!

E-commerce: lang leve het pakje?
Het toeval wil dat de gezellige A&B winkel naast het Puurse postkantoor ligt. Beide gaan na jaren parkeren op de stoep en levensgevaarlijke situaties, in een te smalle straat, schuil achter enorme bloempotten. Hier en daar wurmt een bestelauto van Bpost zich tussen de bloempotten, om pakjes in of uit te laden. Eerlijk gezegd is me dat niet precies duidelijk. Wel duidelijk is dat dit postkantoor een knooppunt in een pakjes netwerk is. Vooral op zaterdag zie je veel stapels pakjes lopen met daaronder twee benen. Ik noem die de ‘wandelde pakjes’, zoals je ook wandelende takken hebt. De komende maand zal het weer pakjes regenen met al die feestdagen.

Als je een antidrugsbeleid wilt ontwikkelen zitten de drugsbaronnen toch ook niet mee aan tafel!

Amazon eigenaar Jeff Bezos is er rijk mee geworden. Met een paar muisklikken kun je nu van alles bestellen. Ja, zelfs auto’s. Maar die zitten nog niet in een pakje. Hoewel de CO2-uitstoot door het bezorgen van pakjes thuis in de afgelopen vijf jaar fors is gedaald, blijft e-commerce een verkwistende, niet duurzame en koopverslavende aangelegenheid. Een lokale winkelierster klaagt dat de mensen wel kleren en schoenen komen passen, maar niet kopen. Dat doen ze via het internet. Veel wordt gepast, soms zelfs even gebruikt en niet goed bevonden. De teruggestuurde kleren belanden uiteindelijk ergens midden in de Atacama woestijn in Chili. De armen in het Zuiden zijn goed genoeg voor ons vuil en het vuile werk.

Het ware gezicht van niet duurzaam leven
Op het moment dat ik dit schrijf is de mislukte 16de biodiversiteitwereldtop net afgelopen en gaat de 29ste klimaattop of COP29 in het olieland Azerbeidzjan zijn laatste dagen in. De vorige was in Dubai, de hoofdstad van de Emiraten, een superrijke oliestaat. Er was toen veel protest tegen de sterke lobby vanuit de olie- en gassector. Deels was dat zo, omdat de organisator zaken wilden doen. Toch was er nog enig resultaat voor de arme landen: een schone belofte.

In Baku maken ze het echt helemaal te gek. Daar zijn maar liefst bijna 1800 lobbyisten aanwezig uit de fossiele industrie. Wat een vertoning! Als je een antidrugsbeleid wilt ontwikkelen zitten de drugsbaronnen toch ook niet mee aan tafel! Ook de voedingsindustrie was stevig vertegenwoordigd terwijl de industriële landbouw kreunt onder het gebruik van kunstmest en pesticiden, waardoor het amazonewoud verdwijnt. Hiermee erkennen deze bedrijfstakken dat de klimaattoppen voor hen belangrijk zijn om maatregelen ‘bij te sturen’ en deals te sluiten. Dat terwijl zij juist hèt belangrijkste en onbetrouwbaarste onderdeel van het probleem zijn.

Bizar is dat in de Braziliaanse delegatie van bijna 2000 personen, 35 lobbyisten uit de landbouw en 20 van grote internationale vleesbedrijven, aanwezig waren. Als lid van de delegatie hebben ze toegang tot alle onderhandelingen. Dat is de kat op het spek binden! Duidelijk is dat een COP, georganiseerd door een olieland, niet meer werkt. Het is hoogtijd om voor een andere meer voortvarende en rechtvaardige aanpak te kiezen en die lobbyisten thuis te laten.

Het resultaat van de ondertussen net afgelopen COP is bedroevend: $300 miljard voor de arme landen terwijl er een veelvoud nodig is

Het resultaat van de ondertussen net afgelopen COP is bedroevend: $300 miljard voor de arme landen terwijl er een veelvoud nodig is. De klimaatdreiging wenden we hier echt niet mee af. Bovendien zal dit bedrag, jammer, jammer nou, pas over tien jaar voor het eerst op tafel worden gelegd. Dat doet me denken aan de indrukkwekkende en met veel bombarie bekendgemaakte beslissing van de Belgische regering in juni 2022, om de 2 % NAVO-norm in te gaan invullen tegen het jaar 2035, terwijl het gisteren had moeten gebeuren. Zijn onze politici echt zo stom? Of zijn ze gewoon niet bekwaam?

Als eenvoudige burger rest ons maar één ding bij al dit gedoe: zorg voor jezelf en Koop Lokaal!

Lees meer over

Zakt de ijsbeer door het ijs?

De brandweer maakt een punt op Pukema

Wijnbouw in Puurs

Zakt de ijsbeer door het ijs?

door Jan Stel

30-10-2024

Zoals de pandabeer het symbool is voor de bescherming van bedreigde diersoorten, is de ijsbeer dat voor onze klimaatopwarming. Hierdoor smelt het zeeijs onder zijn poten weg. Stel u voor: een ijsbeer op jacht op een eindeloze vlakte van zeeijs die smelt. Triester kan het toch niet?

Volgens het dure marketingbedrijf, waar ik vanwege hun vaak stompzinnige reclames een hekel aan heb, is dat vast een briljant idee. Zo kun je op een eenvoudige manier aan het brede publiek de klimaatopwarming uitleggen, nietwaar? Iedereen begrijpt dat ijsberen op het ijs leven. En als dat afsmelt zitten ze uiteraard in de problemen. Voilà, eenvoudiger kan het niet. De kassa rinkelt en wij zitten opgescheept met een ijsbeer als icoon.

Iedereen begrijpt dat ijsberen op het ijs leven. En als dat afsmelt zitten ze uiteraard in de problemen

Spitsbergen
Op 1 mei 2009 werd de rust op de oude ijsbreker Origo verstoord door een aankondiging van de kapitein: “aan stuurboord kunt u een ijsbeer zien. We regelen bij aankomst busvervoer, zodat u het dier van dichtbij kunt bekijken”. Iedereen verliet de behaaglijke warmte van het schip en trotseerde de ijskoude kou voor een blik op de ijsbeer. Door mijn niet al te sterke telelens zag ik iets bewegen in de richting van het land. We leenden een verrekijker, maar het bewegende stipje bleef een stipje. Verkleumd keerde iedereen terug naar de warmte van het in de jaren 1930 stijl ingerichte kombuis, met zithoek, eettafel en bar, om verder te genieten van dit avontuur.

De Origo is een in 1955 gebouwde Zweedse loodsboot die nu natuurreizen uitvoert in de archipel van Spitsberen, dat de Noren Svalbard noemen. Spitsbergen is een paradijs voor natuurliefhebbers en fotografen. Het is een prachtige en unieke kennismaking met het poolgebied. Dat was dan ook de reden dat ik mijn vrouw had meegenomen op mijn laatste vergadering over het Antarctisch onderzoek, dat op mijn verzoek daar plaats vond. We bleven een paar dagen langer en maakten een daguitstap met de Origo door de fjord waaraan de hoofdstad Longyearbyen ligt. Dat was een onvergetelijke ervaring. Hierbij voer het ijsversterkte schip moeiteloos door het ijs en het pannenkoekijs met hier een daar een zeehond. Soms sneeuwde het.

Spitsbergen is een plek waar de menselijke activiteiten weinig goeds hebben gebracht

Spitsbergen is een plek waar de menselijke activiteiten weinig goeds hebben gebracht. Na de ontdekking ervan door de Nederlander Willem Barentsz in 1596, kwamen al snel de Hollandse en Engelse walvis- en robbenjagers, die een waar bloedbad aanrichten. Veel later werd er door verschillende landen steenkool gewonnen. De restanten van die mijnen overheersen nog steeds Longyearbyen. Op schilderijen en litho’s zien we ontmoetingen met ijsberen, waarbij de mens soms het onderspit delfde. Dat kan nu ook nog gebeuren. Als je Longyearbyen, een dorp van een paar duizend inwoners, verlaat zie je een waarschuwingsbord met een ijsbeer erop. Het witte bordje eronder laat weten ‘Gjelder hele Svalbard’ (n.v.d.r.: Over heel Spitsbergen (pas op voor ijsberen)).

Mondiale vervuiling
Het Universitair Ziekenhuis Antwerpen heeft een grote parkeerplaats. Sinds een paar jaar slikt de slagboom jouw parkeerkaartje niet meer in. Het is de bedoeling dat je het meeneemt en thuis weggooit. Toch ligt de grond bezaaid met parkeerkaartjes. Het is onbegrijpelijk hoe lui en slordig wij zijn en hoe respectloos wij met onze leefomgeving omgaan. Dat doet geen hond! Wij wel.

Door de CO2-vervuiling van de atmosfeer warmt het Noordpoolgebied snel op. Op Spitsbergen is de temperatuur in 50 jaar maar liefst 4°C hoger geworden. Hierdoor is er minder zeeijs en vriest de Longyearbyen fjord steeds korter dicht. Dat heeft grote gevolgen voor de 300 ijsberen van Spitsbergen. Zouden ze uitsterven? Toch nog niet. Ze hebben hun jacht aangepast en jagen nu ook op rendieren. Of dat echt zal helpen is zeer de vraag.

Ijsbeer — *In de toeristenshop van Longyearbyen kijken de donkere knikkerogen van een ijsbeer op wieltjes, je melancholisch aan. “Please do not touch me!” lees ik op bordje om zijn nek. Tja … ©Jan Stel*

Onze vervuiling kent vele gezichten. De door de chemische industrie ontwikkelde nieuwe verbindingen en producten laten een spoor van verwoesting achter. Plastiek en PFAS vinden we overal. We vergiftigen op een geïndustrialiseerde manier de planeet. Hierdoor legt de natuur, inclusief onszelf, op den duur het loodje.

De ijsbeer is door ons gedoemd tot uitsterven

Het is al tientallen jaren bekend dat het water in de Noordelijke IJszee vol zit met onze chemicaliën. De PFAS-groep kent 1000den verschillende verbindingen, die allemaal een eeuwig leven hebben. Maar dat hebben de wilde dieren niet. Wat de ijsbeer betreft nemen we niet alleen door onze klimaat-opwarming hun leefomgeving van hen af, maar we vergiftigen ze ook nog eens langzaam maar zeker.

IJsbeer verdwijnt van het toneel
In het Noordpoolgebied zijn verschillende populaties van ijsberen die allemaal anders reageren op onze klimaatopwarming. In Canada zijn er populaties die toenemen, terwijl anderen afnemen. Door de verandering van hun leefomgeving verandert hun hele leven. Dat heeft ook gevolgen voor de voortplanting, waarbij door onze chemische vervuiling de dieren ook nog eens minder vruchtbaar worden. De ijsbeer is door ons gedoemd tot uitsterven.

Tijdens de walvisjacht hebben wij deze mastodonten van de oceaan met brute kracht bijna uitgemoord. Wat de iconische ijsbeer betreft pakken we het nu verfijnder aan, waardoor de ijsbeer op den duur inderdaad door het ijs zakt … en wij met hem of haar.

Lees meer over

De brandweer maakt een punt op Pukema

Wijnbouw in Puurs

Sint-Pieterskerktoren, Puurs is weer op zijn paasbest

De brandweer maakt een punt op Pukema

door Jan Stel

24-09-2024

Het najaar is het moment van vele kermissen, al dan niet nog gekoppeld aan processies. Voor mij begint het lokale seizoen van kermissen eind augustus met de Maria-ommegang in het naburige gehucht Kalfort. Het feest duurt een week, waarbij de processie, de kermis en de jaarmarkt, culturele hoogtepunten zijn die duizenden bedevaarders en kijklustigen lokt. Al zo’n 400 jaar draait alles om het beeld van Onze-Lieve-Vrouw ten Traan, dat in de plaatselijke kapel wordt bewaard en vereerd. Ze kan oogziektes en heesheid genezen. Ik ga naar de oogarts.

Puurs begint te bruisen met een stevig Pukema weekend in september

Daarna begint Puurs te bruisen met een stevig Pukema weekend in september. Pukema zal ook wel zijn voortgekomen uit een kermis met een jaarmarkt en een kermis. Twintig jaar geleden waren er nog oude ambachten te zien, zoals het rietvlechten, waar de streek om bekend staat. Toen was het kraampje waar je zelfgemaakte koek met krenten en rozijnen kon kopen zeker een bezoek waard. Maar de tijd staat niet stil. De lopende band van het leven loopt door. Het door mij zo gewaardeerde koekkraampje is verledentijd. En de mandenvlechters zijn er niet meer. De kermis is er nog wel. De smoutenbollenboer is chagrijnig. Hij weigert mij drie smoutebollen te verkopen.

Pukema 2024

Het festijn gaat met zijn tijd mee. Er is een website, waarop de verschillende sites en activiteiten zijn aangegeven. Bij het station is de Pukema Plage Beachbar, het Dorpshart is omgetoverd in de Main Stage en het mij zo goed bekende Kerkplein is, evenals alle voorgaande jaren, omgedoopt in het Circusplein. De verbindende straten staan vol kramen, waar hier en daar nog iets te koop wordt aangeboden. Het merendeel zijn echter eet- en drankkaampjes van wat Puurs Proeft wordt genoemd. Op een aantal uitstekende uitzonderingen na, is het merendeel een waar junkfood paradijs.

In de ochtend drinken we cappuccino’tjes bij Barista Oscaaar, een gezellige Italiaanse Empolini Milano, die tot een uiterst efficiënte koffiebar is omgebouwd. We kennen de vriendelijke en gezellige uitbaters van onze vele bezoekjes aan hun koffiehuis in het oude gemeentehuis in Liezele. Daar worden uitstekende ontbijten geserveerd en staat de koffie altijd klaar. Na een slinger langs de belangrijkste evenementen en kramen, komen we in de Hoogstraat, de Meir van Puurs, een brandweerauto met blauwe zwaailichten tegen. Oei joei joei, brand, denk ik verschrikt. Niets aan de hand. De brandweerauto controleert of de doorgang vrij is bij noodgevallen. Er worden de nodige kraampjes verplaatst en grote luifels afgebroken. Puurs waakt over zijn burgers en zijn gasten.

De natuur maakt ook een punt: waterbom!

Het weer met Pukema was goed. In Centraal- en Oost-Europa heeft Storm Boris een waterbom laten barsten. De verschillende Europese weerdiensten hadden ruim van tevoren gewaarschuwd voor de ronddraaiende Storm Boris. Dat dit rampzalige weer ontstaat, hebben we helemaal aan onszelf te danken. Het is een dramatisch effect van onze klimaatverandering. Toch blijven we maar broeistofgassen in de atmosfeer pompen en raken onze politici het niet eens over de te nemen maatregelen. Ze geloven in sprookjes.

In Centraal- en Oost-Europa heeft Storm Boris een waterbom laten barsten. Dat dit rampzalige weer ontstaat, hebben we helemaal aan onszelf te danken

Europa is het snelst opwarmende continent ter wereld. Dat betekent meer extreme hitte en meer regen, wat leidt tot droogte met bosbranden en tot overstromingen, zoals deze waterbom in Duitsland, Oostenrijk, Polen, en Tsjechië. Het water verlaat de Alpen via de Elbe, de Oder en de Donau, wat tot nog meer overstromingen en schade leidt.

*Stijging van het water in twee bij een Pools dorpje.© Wetter-Unwetter Deutschland Niederschlesien*

Onze KMI-weermannen geven een uitstekende uitleg van de situatie. Deze waterbom is het resultaat van een ingewikkelde reeks van veranderingen die wij met onze klimaatopwarming veroorzaken. Door de opwarming verandert de straalstroom hoog in de atmosfeer, waardoor er blokkades optreden. Het gevolg is dat het weer langzamer wegtrekt dan we gewend zijn. Zo krijg je situaties dat wanneer het regent, het blijft regenen of sneeuwen.

Door onze klimaatopwarming komen hittegolven in het Middellandse Zeegebied vaker voor en duren ze langer. De vele bosbranden in de afgelopen jaren zijn hiervan een sterk signaal. Waar minder aandacht aan wordt gegeven is dat het aantal hittegolven in de zeeën en oceaan ook toenemen. Hierdoor is het Middellandse zeewater in de zomer erg warm, en verdampt er veel water. Je raadt het al, een geblokkeerd, ronddraaiend lagedrukgebied draait zich dol. Hierbij neemt het warme lucht met veel waterdamp op uit het oostelijke Middellandse Zeegebied en loost het als regen en sneeuw boven de Alpen. De achterliggende oorzaak ervan zijn wij met onze leefgewoontes. Dansen we met zijn allen op een slapende vulkaan, die we zelf gemaakt hebben?

Tekst: Jan Stel (Prof. em. Ocean Space and Human Activity, University Maastricht, the Netherlands)

Lees meer over

Wijnbouw in Puurs

Sint-Pieterskerktoren, Puurs is weer op zijn paasbest

Het miezert

Wijnbouw in Puurs

door Jan Stel

22-08-2024

Onze streekhistoricus Louis Callaert is niet alleen een lopende encyclopedie over de geschiedenis van Puurs en omgeving, maar ook een zeer krasse, vriendelijke, oude man. Toevallig kwam ik hem tegen in onze bibliotheek en vroeg hem of er in de Warme Middeleeuwen (ca 900-1400) hier wijnbouw was. Die vraag spookte al enige tijd door mijn hoofd, omdat een vriendelijke boer in de buurt vorig jaar in mei met man en macht bezig was een wijngaard aan te planten.

Puurs is nu bekend om zijn ‘witte goud’, de bij fijnproevers bekende en felbegeerde asperges

Twee dagen later vond ik een prachtig geschreven oude ponskaart in onze brievenbus van Louis. Hierop stond: Uit “Obituarium monasterii loci Sancti Bernardi” Lier, 1901, Benedictus van Donninck (in vertaling). Frater Daniël van Duysebock kocht in het jaar 1318, op 2 februari, voor 2 solidi druivelaars uit de streek van Tours voor de pastorij van Pudersse. Op 30 november 1337 kocht pater Johannes van Steenberghe, portier voor het klooster 12 oude druivelaars van Joannes den Pape van Pudersse.

Zo werd duidelijk dat de belangstelling voor de wijnbouw in Puurs en omstreken eeuwen teruggaat en dat de patertjes hierin een belangrijke rol speelden. Puurs is nu bekend om zijn ‘witte goud’. Dat zijn de bij fijnproevers bekende en felbegeerde asperges. De belangrijkste voorwaarde om op de goede grond van Puurs ook wijn te kunnen verbouwen, is de temperatuur. Dat kan nu weer door onze klimaatverandering. In Puurs-Sint-Amands zijn er twee wijndomeinen: het Wijndomein Valke Vleug, wat de vlucht van de valk betekent, in Liezele en Coninckxbeeck in Puurs die de aanleiding van het schrijven van deze blog is.

2023, warmste jaar ooit

We horen nu al 13 maanden lang dat het weer de warmste maand ooit was, maar hoe berekent men dit?

We weten zo langzamerhand wel dat het vorige jaar het warmste jaar ooit was. Wie herinnert zich niet de verwoestende bosbranden in Frankrijk, Griekenland en Canada? Bovendien horen we nu al 13 maanden lang dat het weer de warmste maand ooit was. De conclusie is dan ook gauw getrokken dat de klimaatcrisis de proporties van een klimaatnoodtoestand aan het aannemen is.

De doelstelling om onder de 1,5°C opwarming te blijven is allang gepasseerd, waardoor extreem weer dagelijkse kost is geworden.

Maar hoe berekent men dit? Gewoonlijk vergelijken onderzoekers de gemeten temperaturen voor de maanden juni, juli en augustus van 2023 met die in dezelfde maanden in de periode 1850 tot 1900. Deze periode wordt de referentiewaarde genoemd voor de temperatuur van vóór het begin van de Britse industriële revolutie. Op die manier kon men bepalen dat de vorige zomer 2,07°C warmer was dan die in de referentieperiode dat de IPPC hanteert. Hiermee zijn we dus één van de doelstelling van het Klimaatakkoord van Parijs uit 2015 ruimschoots gepasseerd. Geen wonder dat het weer, zoals al decennialang is voorspeld, helemaal van slag is.

Bomen vertellen een verhaal

Wijnbouw in Puurs — Temperaturen op het land in de niet tropische gebieden van het Noordelijk Halfrond in de afgelopen 2000 jaar. De blauwe kleur geeft de met jaarringen gereconstrueerde zomertemperatuur aan; de rode de waargenomen temperaturen ten opzichte van het gemiddelde van 1850-1900. Bron: Esper, et al, 2024. BBC.

Temperaturen op het land in de niet tropische gebieden van het Noordelijk Halfrond in de afgelopen 2000 jaar. De blauwe kleur geeft de met jaarringen gereconstrueerde zomertemperatuur aan; de rode de waargenomen temperaturen ten opzichte van het gemiddelde van 1850-1900. Bron: Esper, et al, 2024. BBC.

De jaarringen van bomen in gebieden met vier duidelijke seizoenen leggen, als een natuurlijke bandrecorder, een aantal kenmerken vast van de omgeving waarin ze opgroeien. Elk jaar maken bomen een nieuw laagje hout aan en wordt de boom dikker. Dat doen de houtvaten. In de lente worden vrij grote houtvaten gemaakt. In de zomer worden de nieuwe houtvaten steeds dunner en in de herfst en winter stopt de groei bijna volledig. Hierdoor ontstaat er een kleurverschil van lichte ringen (snelle groei en grote vaten) en donkere ringen (langzame groei en kleine vaten), dit zijn de jaar- of groeiringen. Door die jaarringen te tellen weet je hoe oud een boom is.

De jaarringen van bomen in gebieden met 4 duidelijke seizoenen leggen een aantal kenmerken vast van de omgeving waarin ze opgroeien

Wanneer een boom goed kan groeien (voldoende licht, water en voedingstoffen) zijn de jaarringen breed. Wanneer er factoren zijn die de groei vertragen (droogte, ziekte, schaduw) dan worden de jaarringen smaller. Bovendien zitten er isotopen in het hout die allerlei informatie geven over het milieu, waaronder de hoeveelheid regen. Het jaarringen archief is tegenwoordig zeer betrouwbaar en goed ‘leesbaar’. Het geeft een waardevolle aanvulling op onze metingen, die zo’n 150 jaar teruggaan.

Jaarringen in bomen vertellen ons een boeiend verhaal over natuurlijke en de door ons veroorzaakte klimaatverandering. Het verschil is enorm. Het effect ook!

Uit het in mei gepubliceerde verhaal blijkt dat de zomer van 2023 maar liefst 2,20oC warmer was dan de gemiddelde zomertemperatuur. Het was daarmee de warmste sinds het begin van onze jaartelling. Dit laat nog eens zien dat onze snelle klimaatopwarming uniek is. Belangrijker is dat er dringend maatregelen worden genomen om dit niet nog verder uit de hand te laten lopen. Ondertussen onderhandelen onze politici verder, zonder zich druk te maken over de klimaatnoodtoestand, want we moeten bezuinigen.

Coninckxbeeck

In mei zagen we zo’n 7.000 palen in rijen op het land staan, waar boer Luc Houben en twee vrienden 45 kilometer draad over spande. Vrolijk vertelde hij ons dat ze aan een jongensdroom werkten: een wijngaard, de Coninckxbeeck. De naam, zo vertelde hij, kwam van de idyllische Koningsbeek, een zijarm van de Vliet en eens de grens tussen de graafschappen Vlaanderen en Brabant.

Op mijn vraag over de grond, waar jarenlang producten van de geïndustrialiseerde landbouw op zijn gekweekt, kreeg ik een gedegen uitleg over de unieke eigenschappen van de Puurse zandleemgronden. Die geeft zowel de witte asperges als de druiven een kenmerkende smaak. Zijn trouwe herdershond stond er kwispelstaartend bij.

Tekst: Jan Stel (Prof. em. Ocean Space and Human Activity, University Maastricht, the Netherlands)

Lees meer over

Sint-Pieterskerktoren, Puurs is weer op zijn paasbest

Het miezert

Regen is tijdelijk geleend oceaanwater

Sint-Pieterskerktoren, Puurs is weer op zijn paasbest

door Jan Stel

25-07-2024

We hadden op vrijdag 18 februari 2022 de bloempotten op het balkon weer eens goed opgeborgen. Het mooie beeld van kunstenares Ada Stel was weer in de hoek gezet, zodat de wind er geen vat op kon krijgen. Eunice, volgens het KMI één van de krachtigste stormen in zo’n 20 jaar, kwam eraan. Het aantal zware stormen neemt door onze klimaatverandering toe. Ik lag er niet wakker van.

De kerkhaan verliet zijn meer dan 60 meter uitkijkpost en zeilde naar de bosjes aan de voet van de kerk

De volgende dag stonden zowel de kerkhaan als het kruisbeeld niet meer op de trotse toren van onze mooie parochiekerk. Na jaren van stilstand was de haan naar beneden gevlogen. Dat zou je niet verwachten van een kerkhaan die immers geoefend is in stilstaan, in met de wind meedraaien en in het trotseren van weer en wind. Eunice werd hem teveel. Wellicht was hij het eenzame en celibataire leven even beu. Hij verliet zijn meer dan 60 meter uitkijkpost en zeilde, zoals het een kerkhaan betaamt, naar de bosjes aan de voet van de kerk. Wellicht had hij de kolder in de kop en besloot, gebruikmakend van de situatie, eindelijk eens op zoek te gaan naar een hennetje.

Het is me nooit duidelijk geworden of haanlief het 100 kilo zware kruisbeeld met een glanzende vergulde bol ook heeft meegenomen in zijn avontuur, of dat dit gewoon het werk van de zwaartekracht was. Hoe dan ook, dat 3 meter hoge kruisbeeld hing op 19 februari alleen nog vast aan de bliksemafleider. Een onveilige situatie, volgens de experts. Een gespecialiseerd bedrijf verwijderde het kruisbeeld, met twee enorme kraanwagens, uit zijn benarde positie.

Ruim een jaar later begon de restauratie van de toren. De met leien bedekte torenspits en de keurig gemetste Brabantse kalkzandstenen, kregen een opknapbeurt. Ik heb de capriolen van de werkmannen met enige verbazing gevolgd. Hoogtevrees hadden ze in elk geval niet. Wel waren ze gek op Studio Brussel. Ik niet. Veertig jaar luchtvervuiling werden met hogedrukspuiten van de muren verwijderd. De zwarte drab watervalde naar beneden. En daar leven wij dus in.

Veertig jaar luchtvervuiling werden met hogedrukspuiten van de muren verwijderd. De zwarte drab watervalde naar beneden. En daar leven wij dus in

Het verhaal van de Brabantse natuursteen

Steen Kerk Puurs — *Gobertanger kalkzandsteen in de voet van de toren met halve kleppen van schelpjes en een vage gelaagdheid, die geaccentueerd worden door een roestbruine kleur. ©auteur.*

Wanneer je de, in het zonlicht nu, weer mooi wit glanzende kerktoren beter bekijkt, zie je dat er verschillende soorten stenen zijn gebruikt. Het gaat dan vooral om een mengeling van

grijswitte Gobertanger kalkzandsteen en Belegemse steen, die donkerder is en een geel tot grijsgroene kleur heeft. De Gobertange steen werd vanaf de 16de eeuw in kleine steengroeves bij Brussel gewonnen. Na de ontginning van de natuursteen, werden deze groeves vaak opgevuld, zodat de boeren de grond weer konden gebruiken.

De stenen voor onze kerk werden vermoedelijk aangevoerd via de Willebroekse Vaart. Dat kanaal is in het midden van die eeuw in gebruik genomen. Het verbindt Brussel met Willebroek en mondt bij Klein-Willebroek, met een sluis, uit op de Rupel. Het is de oudste waterweg in de westerse wereld, waarop schepen niveauverschillen kunnen overbruggen. Aan innovaties is er geen gebrek in België. Toch vraag ik me af wat het nut is van de Waalse scheepslift van Strépy-Thieu.

Gobertanger kalkzandsteen in de voet van de toren met halve kleppen van schelpjes en een vage gelaagdheid, die geaccentueerd worden door een roestbruine kleur. © Auteur.

Deze gesteenten zijn in langvervolgen tijden gevormd in een voorloper van de Noordzee. Dit gebeurde 56-41,2 miljoen jaar geleden in het Eoceen. Dat was een tijd waarin de aarde langzaam maar zeker afkoelde. Er vond een geleidelijke overgang plaats van een warme ‘hot house’ tijd, met palmen en krokodillen op de Noordpool, naar de ‘ijskeldertijd’ met ijskappen in de poolgebieden. Sinds 1950 hebben we onze eigen klimaatverandering door onze gigantische vervuiling.

Wanneer je de, in het zonlicht nu, weer mooi wit glanzende kerktoren beter bekijkt, zie je dat er verschillende soorten stenen zijn gebruikt

De Eocene Noordzee was een regelmatig uitdijende warme zee, waarbij delen van ons land werden overstroomd of juist net boven het water uitkwamen. Door de verwering op het land, werd er in die zee slib en zand afgezet, zoals het Brussels Zand dat jarenlang in allerlei groeves werd gewonnen. Nu zijn het vaak prachtige Vlaams-Brabantse natuurgebieden, waar je in alle rust kunt genieten van vogels en zeldzame dieren en planten.

De witte kalkzandstenen ontstonden in de zuidelijke rand van de Eocene Noordzee. Grofweg komen de Ieperse-, Brusselse- en Ledesteen aan het oppervlak langs de lijn Brugge-Gent-Leuven. De kalksteenbanken zijn ongeveer 20 centimeter dik. Bij Brussel worden ze Diegemse steen genoemd. Meer oostelijke heten ze Gobertange steen.

Gewilde natuursteen

De witte kalkzandstenen van de kerktoren van de Puurse parochiekerk Sint-Pieter zijn in hun oude glorie hersteld. Veertig jaar vervuiling is verdwenen. In onze regio is het weer een pareltje tussen de witte gevels van de vele kathedralen, kerken, landhuizen en andere gebouwen. De Diegemse en Gobertange kalkzandsteen hoort ook bij het bouwkundig patrimonium van Puurs. Andere bekende gebrouwen die hiermee zijn gebouwd zijn de Sint-Romboutskathedraal in Mechelen, het stadhuis en de Kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele in Brussel, het stadhuis van Leuven en de prachtige Sint-Leonarduskerk in Zoutleeuw.

Het dorpje Diegem is ondertussen het slachtoffer geworden van de Brusselse expansie en de aanleg van Zaventem. Het meer naar het oosten gelegen gehucht Gobertange bij Malen, is hieraan ontsnapt. Voor restauratiewerkzaamheden is er nog één bedrijf actief dat deze bijzondere kalkzandsteen wint. Onze kerktoren heeft daarvan geprofiteerd.

Tekst: Jan Stel (Prof. em. Ocean Space and Human Activity, University Maastricht, the Netherlands)

Lees meer over

Het miezert

Sporen uit het verleden

Regen is tijdelijk geleend oceaanwater

Het miezert

door Jan Stel

27-06-2024

Het is vandaag 21 juni, de langste dag. De Zweden gaan op die dag helemaal uit hun bol en vieren feest tot diep in de volgende ochtend. Dat is het midzomerfeest of ‘midsommar’, de belangrijkste feestdag na Kerstmis. In het Hoge Noorden gaat de zon die dag niet onder, maar beweegt zich langs de verre horizon met een magisch kleurenspel. Op het prachtige en gewoonlijk rustige Oostzee-eiland Gotland met zijn mooie klifkusten waarin fossiele riffen te zien zijn, komen de toeristen aan. Zij wekken het eiland uit zijn winterslaap. Ze blijven tot de middeleeuwse feesten in augustus, bij het schilderachtige stadje Visby. Dan zie je woeste Vikingen, die ‘s ochtends zowaar nog aan de koffie zitten.

Het vorige jaar was een El Niño jaar, waardoor 2023 het warmste jaar ooit werd

21 juni, het begin van de zomer! Ik sta verwachtingsvol op, want gisteren kleurde de opkomede zon de Puurse horizon nog even prachtig rood. Vandaag niet. Het grauw van gisteren is blijven hangen in deze korte nacht. Buiten miezert het troosteloos. De vuilniszakken geven met hun zwarte kleur voor gemengd afval en de lichtblauwe kleur voor plastiek, de randen van het plein aan. Mijn overbuurman is voetbalfan. Op zijn balkon hangt de Belgische vlag aan zes kleurrijke wasknijpers over de glazen balustrade te wachten op een glansrijke overwinning van de Rode Duivels.

Elders is het warm

2023 was, met stip, het warmste jaar ooit. Dat komt door onze klimaatopwarming en een natuurverschijnsel in en boven de Stille Oceaan. Het kent drie verschillende fasen: een warme El Niño fase, een neutrale fase en een koude La Niña fase. Het vorige jaar was een El Niño jaar, waardoor 2023 het warmste jaar ooit werd. Toen mochten we even ‘genieten’ van wat het is om in een bijna 1,5oC opgewarmde wereld te leven. Gelukkig duurt het nog een paar jaar voor dat we ook met zijn allen hebben geregeld.

We missen het overzicht als we naar buiten kijken

Maar er gebeurt iets vreemds. Elke maand lezen we weer dat het de warmste maand ooit was. Zo was mei de warmste maand ooit, net als april, enz. Het zal me niet verbazen dat juni dat ook wordt. Toch klagen we, met de boeren en strandtenthouders voorop, over het troosteloze weer bij ons. Maar wij missen dan ook het totaal beeld. Dat krijgen we wanneer we naar de dagelijkse Klimaatverschuivingsindex of ‘Climate Shift Index’ kijken (zie onder).

Climate Shift Index van 21 juni 2024. Hitte golven op Groenland , in Afrika en de VS vallen op. Witte gebieden zijn plaatsen waar onvoldoende gegevens zijn om de afwijking van de normale temperatuur te meten. ©Climate Central.

Deze index laat zien hoe sterk de dagelijkse temperatuur op elke plek op aarde afwijkt door onze klimaatverandering. De index loopt van -5 (licht- tot donkergrijze kleuren) tot +5 (rode tot donkerrode kleur), die temperatuurafwijkingen aangeven als gevolg van onze klimaatopwarming. Negatieve afwijkingen, waarbij het kouder is dan normaal, komen steeds minder voor. Uit het overzicht van 21 juni blijkt dat het in veel gebieden op aarde veel warmer is dan normaal. Zo kun je in één keer zien wat de gevolgen zijn van onze manier van leven en onze uitstoot van broeikasgassen. De website waarop je al deze informatie kan vinden is: www.climatecentral.org.

Wat betekent zo’n plaatje?

Dat lezen we in de krantenkoppen of zien we op de TV en sociale media, waar ik niet zo gek op ben. Ik vind de sociale media vaak asociaal. Blijkbaar verliezen mensen al gauw hun remmingen en kramen allerlei onzin en wat erger is, onwaarheden en beledigingen uit.

Over de hittegolven boven Groenland hoor je niet zoveel. Maar ze hebben grote gevolgen voor de oceaan, die bijna 71 % van het aardoppervlakte beslaat en de motor van het klimaat is. Meer zoetwater in de Noord-Atlantische Oceaan kan de warme Golfstroom vertragen en veranderen. Daardoor verandert ook de atmosfeer en daarmee ons weer. En dat vernemen we elke dag. Bovendien stijgt de zeespiegel sneller en wordt de kans steeds groter dat Gent aan zee komt te liggen.

Bovendien stijgt de zeespiegel sneller en wordt de kans steeds groter dat Gent aan zee komt te liggen

De ongeziene hitte en bosbranden in Canada, en vooral in de VS, krijgen bij ons veel aandacht in de media. Bosbranden leveren immers altijd indrukwekkende beelden op van vluchtende mensen. Ze bedreigen zelfs het bekende Californische Dry Creek Valley wijngebied en de buitenwijken van de miljoenenstad Los Angeles. De rook van de honderden bosbranden in Mexico in de afgelopen maanden, zijn vanuit de ruimte te zien. De Pantanal, het grootste moerasgebied ter wereld in het hart van Zuid-Amerika, verbrandt, wat een ongekende natuurramp is, omdat een warmtekoepel het gebied teistert.

Het grootste deel van Afrika kleurt donkerrood op onze kaart. Dat is al een tijdje zo. Afrika wordt geplaagd door hittegolven die, volgens de in 2015 opgerichte World Weather Attribution, vooral het gevolg zijn van onze klimaatopwarming. Zonder onze uitstoot van broeikasgassen zou een groot deel van die hittegolven niet hebben plaats gevonden en zou de natuur en de mens niet zoveel schade hebben ondervonden.

Zo heeft Poetin zijn oorlog in Oekraïne, in de afgelopen twee jaar, gezorgd voor een extra grote uitstoot van 175 miljoen ton CO2

Toch gaan wij roekeloos door met het uitstoten van CO2 en het voeren van gruwelijke oorlogen die die uitstoot alleen maar vergoten. Zo heeft Poetin zijn oorlog in Oekraïne, in de afgelopen twee jaar, gezorgd voor een extra grote uitstoot van 175 miljoen ton CO2. Dat is bijna evenveel als die van België in 2021 en 2022. Oorlogen zijn een menselijk kwaad bij uitstek. Ze zijn helaas van alle tijden. Maar de huidige oorlogen zijn ook door hun uitstoot van broeikasgassen en ander vervuilende stoffen, een bedreiging voor de hele wereld. Ja, zelfs in België, waar de zon nog maar niet wil schijnen. Wat dat laatste betreft, zijn de voorspellingen voor de komende zomermaanden hoopgevend: warmer en minder regen.

Tekst: Jan Stel (Prof. em. Ocean Space and Human Activity, University Maastricht, the Netherlands)

Lees meer over

Regen is tijdelijk geleend oceaanwater

Sporen uit het verleden

Boer zoekt vrouw, Vrouwe Justitia

Regen is tijdelijk geleend oceaanwater

door Jan Stel

29-05-2024

Tegenwoordig ben je al blij als het eens een dag niet regent. Het lijkt wel of het weer helemaal op hol is geslagen. Zo’n acht maanden geleden verwelkomden we in de herfst nog de eerste regenbuien. Nu lopen de boeren weer over het weer te zeuren. De grote landbouwmachines, die we goed kennen van de demonstraties voor de geïndustrialiseerde landbouw, zakken weg in de modder. Het gevolg is dat de akkers en weilanden er maar troosteloos en verzopen bijliggen.

Elke uitstoot van broeikasgassen heeft grote mondiale gevolgen

Wandelen in de bossen is ook geen pretje. Regelmatig kom je plassen tegen die niet op de wandelkaart staan. Dat overkwam ons toen we een paar dagen de imposante en goed onderhouden Abdij van Averbode bezochten tijdens een korte vakantie in Laakdal. Die abdij is een mooi startpunt voor wandelroutes, waarbij je van het ene genummerde paaltje naar het andere loopt. Totdat een enorme plas onze weg versperde.

Alles hangt met elkaar samen

De titel van deze blog wijst er op, dat de regen die ons land zo kwistig besproeit en de watervoorraden heel langzaam weer wat aanvult, vanuit de oceaan komt. Dat weten we allemaal natuurlijk wel, maar we staan daar niet zo bij stil. Op school hebben we immers allemaal geleerd dat we dankzij de Warme Golfstroom in een gematigd en warmer klimaat leven dan in Canada.

Die Golfstroom wordt aangedreven door kleine verschillen in het zoutgehalte en de temperatuur in de oceaan. Het warme water van de Golfstroom koelt in de Noordelijke IJszee af en bevriest. Zo ontstaan daar de enorme, winterse zee-ijsvlakten. Door het bevriezen wordt het water eronder, zouter en zwaarder. Daarom zakt het bij Groenland in de diepzee. Uiteindelijk ontstaat zo een mondiale transportband die de warmte over de planeet verdeelt. Kleine verschillen hebben grote regionale en soms zelfs mondiale gevolgen.

Het gevolg is dat we nu in drie grote mondiale crises zitten: de klimaat-, biodiversiteits- en vervuilingscrisis

Dat is met onze klimaatverandering die in de afgelopen 75 jaar in een stroomversnelling is geraakt, ook het geval. Elke uitstoot van broeikasgassen heeft grote mondiale gevolgen. Dat zien we dagelijks op de TV of tijdens een wandeling in de natuur. De ene keer is het een zomer vol hittegolven, waarbij vele ouderen overlijden en de geïndustrialiseerde boeren klagen dat er niet genoeg water is om het land te besproeien. De andere keer blijft het maar regenen en klagen die boeren, dat ze hun velden niet kunnen bewerken door de modder. Met zijn allen staan we erbij en kijken we er naar. ‘Wat kunnen we doen?’ is echter de cruciale vraag.

Na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog wilden we vrede en welvaart. Met de nodige wilskracht en enthousiasme hebben onze ouders daaraan hun bijdrage geleverd. Ik ben één van de naoorlogse geboortegolfkinderen. Wat men ons niet vertelde is dat die vooruitgang ten koste ging van onze leefomgeving. Multinationals hebben het steeds meer voor het zeggen en de politiek laat ons steeds meer in de steek. Het gevolg is dat we nu in drie grote mondiale crises zitten: de klimaat-, biodiversiteits- en vervuilingscrisis. Bovendien neemt de ongelijkheid voortdurend toe. De oplossing hiervan is de grootste uitdaging van deze eeuw. De discussie of klimaatregels haalbaar en betaalbaar zijn is allang achterhaald. Het is nu: pas je aan of betaal die steeds maar oplopende rekening èn zit op de blaren van het niets doen.

Europa is geen eiland

In mijn geboorteland is men de pedalen wat kwijt. Na een half jaar is men het eens over een regering, die je op zijn minst speciaal kan noemen. Ondertussen is men op zoek naar de mensen die het team moeten vormen. In Vlaanderen is de tijd aangebroken waarin iedereen zich te buiten gaat in het presenteren van mooie dingen voor de mensen. Hierbij neemt men wellicht aan dat we alweer vergeten zijn wat men ons enige jaren geleden beloofde. Maar wie gelooft er nu nog in sprookjes?

De Europese Green Deal is meer dan alleen het klimaat en energie. Het betreft een volledige verandering van onze maatschappij voor een leefbare en goede toekomst

Het lijkt er op dat Europa ook een beetje op zijn kop aan het staan is. De weg naar een duurzame maatschappij door de Green Deal is lang en complex, terwijl de urgentie alleen maar toeneemt. De besluitvorming komt regelmatig wat verward over. Een ruk naar rechts hangt in de lucht, zeggen de experts. Deels komt dat door maatschappelijke onrust rondom beslissingen over de CO2-uitstoot van de industrie, de boeren, enz., die genomen moeten worden, maar moeilijk zijn omdat het een stevige verandering van het oude beleid is. In verkiezingstijd willen onze gekozen volksvertegenwoordigers, de politici dus, geen onrust. De toegevingen zijn dan ook niet van de lucht.

Evenals regen tijdelijk is geleend van de oceaan, is onze welvaart tijdelijk geleend van de natuur. Wanneer je de natuur vernielt raak je ook je welvaart en voortbestaan grotendeels kwijt.

China is de grootste CO2-uitstoter ter wereld. De bijdragen aan de mondiale uitstoot is maar liefst 31 %. Dat is ruim twee keer zoveel als de VS (14 %) en bijna vier keer zoveel als de EU (8 %). Als we deze uitstoot per persoon bekijken krijgen we een wat genuanceerder beeld. Een Chinees stoot 8 ton CO2 per jaar uit; een Belg 8,2 ton, een Europeaan 6 ton en een wereldburger 4,7 ton. Tegelijkertijd zien we dat zowel de VS als China de uitdaging van de overgang naar de toekomstige, meer duurzame maatschappij stevig oppakken, terwijl we in Europa discussiëren of de Green Deal niet wat minder kan. Als we dat doen worden we weer een speelbal van de twee andere grootmachten en zal onze oude economie ook gaan haperen. Kies toch voor een stap vooruit, voor onze nieuwe toekomst.

De Europese Green Deal is meer dan alleen het klimaat en energie. Het betreft een volledige verandering van onze maatschappij voor een leefbare en goede toekomst. Het gaat over onze veiligheid, onze democratie, die ondermijnd wordt door opportunisten zoals de Hongaarse premier Victor Orbán, het gaat over grondstoffen voor de circulaire economie, over investeringen in nieuwe technologie en de nieuwe industrie. Het gaat dus over onze duurzame toekomst en die van onze kleinkinderen en hun kinderen. Alleen al daarom zou iedereen moeten stemmen bij de komende Europese verkiezingen. En denk daarbij dan ook aan uw kleinkinderen en hun toekomst.

Foto en tekst: Jan Stel (Prof. em. Ocean Space and Human Activity, University Maastricht, the Netherlands)

Lees meer over

Sporen uit het verleden

Boer zoekt vrouw, Vrouwe Justitia

Apenstreken: lachen is gezond

Sporen uit het verleden

door Jan Stel

30-04-2024

Een maand geleden liet de Archeologische Dienst van de Stad Antwerpen weten dat ze de restanten van een unieke, Britse spoorwegwagon hadden gevonden. Bij opgravingen aan het Noordkasteel, waar een belangrijk knooppunt van de nieuwe Oosterweelverbinding komt, stuitte men op een donkerbruine doos. Zoals het archeologen betaamt, werd die zorgvuldig met de schop uitgegraven.

Hierbij werd al snel duidelijk dat het om één van de eerste, houten containers van de beroemde Britse LNER, de London & North Eastern Railway, gaat. In 2023 bestond dit bedrijf 100 jaar.

Bij opgravingen aan het Noordkasteel stuitte men op een donkerbruine doos.

Deze containers waren gemaakt van goedkoop hout. Hun levensduur was ongeveer 5 jaar, waarna er een nieuwe voor in de plaats zou komen. Het waren dus wergwerpcontainers. Een ontwikkeling die nu hopelijk zijn hoogtepunt heeft bereikt in alle wegwerpartikelen in onze verkwistende welvaartmaatschappij. Wegwerpplastic ligt hierbij aan kop. Jaarlijks storten we één vuilniswagen met plastiekafval per minuut in de oceaan, die daar ziek van wordt.

Maar hoe die container in Antwerpen is terecht gekomen is voorlopig nog een raadsel. Als ik er wat op los fantaseer, dan is die container gebruikt om Britse spullen voor de Wereldtentoonstelling in 1930, naar Antwerpen te verschepen. We zaten toen in het Interbellum, de tijd van de wilde jaren 1920 en 1930 en het hoogtepunt van de koloniaal-patriottistische propaganda. Het Antwerpse deel van die tentoonstelling ging over de zeevaart, de koloniën en de Vlaamse kunst. In Luik, de industriestad bij uitstek, lag de nadruk op de ‘zegeningen’ van de industrie en de techniek.

Jaarlijks storten we één vuilniswagen met plastiekafval per minuut in de oceaan, die daar ziek van wordt.

Hoe dan ook belandde de container uiteindelijk bij het Noordkasteel, dat werd omgebouwd tot een recreatieoord. Hier verdween het, vol met zand, een kleine eeuw uit het zicht, tot dat het in de weg lag voor het geruchtmakende Oosterweelproject. Dit project van € 7 miljard laat sporen na in het landschap, in de politiek en de geschiedenis van Vlaanderen.

Terug in de tijd

Archeologisch onderzoek is verplicht bij het Oosterweelproject. Het is dan ook ingepland. Dit soort onderzoek is eigenlijk een reis terug in de tijd. Hoe dieper je graaft, hoe ouder de grondlagen zijn. Antwerpen is met zijn eeuwenoude haven een interessante plek. Er wordt veel gegraven voor de vele nieuwe dokken van de steeds groter wordende haven. Zo moest Oosterweel, het laagstgelegen dorpje van België, plaats maken voor de Antwerpse petroleumdokken.

De Antwerpse haven is een enorm slokop wat gebiedsuitbreidingen betreft. En dat levert steeds weer nieuwe historische informatie op. In 2002 vond men, bij graafwerkzaamheden aan het Deurganckdok in Doel, toevallig de wrakstukken van een goed bewaarde kogge. Een graafmachine had er per ongeluk een stevige hap uit genomen. De Doelse kogge was rond 1325 gebouwd, middenin in een natuurlijke klimaatverandering, van warmere naar koudere tijden. Het is gezonken in een zijarm van de Schelde en zat veilig opgeborgen onder een metersdikke laag vette Wase klei. Hierdoor ging het hout niet rotten. De Doelse kogge is een pronkjuweel van ons maritieme erfgoed.

Door het archeologisch onderzoek binnen het Oosterweelproject gaan we duizenden jaren terug in de tijd.

Door het archeologisch onderzoek binnen het Oosterweelproject gaan we duizenden jaren terug in de tijd. Terug naar snelle zeespiegelstijgingen omdat het landijs, waarvan de Groenlandse ijskap een restant is, smolt. Terug naar grote meanderende rivieren van toen waar jagers-verzamelaars-vissers langs de Schelde leefden. Op de website van het Oosterweelproject wordt er de nodige aandacht aan gegeven. Hopelijk komt er eens een mooie tentoonstelling over. De Vlaming is immers nieuwsgierig naar zijn geschiedenis en weet dat hier eens Neanderthalers, onze neven, rondliepen.

Klimaatveranderingen zijn normaal, maar de onze niet

Overal in de Vlaamse en Belgische bodem en vooral in het gesteente van de Belgische Ardennen, kun je de sporen van klimaatverandering zien. Je moet echter wel leren hoe je dat doet, hoe je de geschiedenis in de bodem en in gesteenten kunt leren lezen. Dat kunnen de archeologen van het Oosterweelproject met behulp van de sporen van menselijke activiteiten die ze in de bodem vinden. Dat kunnen onze geologen en paleontologen ook met de geschiedenis in het gesteentelagen en de fossielen erin. Het is boeiend werk. Het levert vaak verassende inzichten op. Zo weten we dat in die miljarden jaren oude geschiedenis van de planeet, klimaatverandering normaal is.

Overal in de Vlaamse en Belgische bodem en vooral in het gesteente van de Belgische Ardennen, kun je de sporen van klimaatverandering zien.

Onze klimaatverandering is echter andere koek. Sinds de Britse industriële revolutie uit het midden van de 18de eeuw, hebben we van alles uitgevonden. De stoommachine veroverde de wereld met stoomschepen en prachtige stoomlocomotieven. België was het eerste land in Europa dat die nieuwe technologie naar het Europese continent haalde. De keerzijde van die voortuitgang was en is een ongekende en gigantische vervuiling van onze leefomgeving. Het PFAS-schandaal is hiervan een treffend voorbeeld. Andere voorbeelden zijn: de CO2-vervuiling door de fossiele industrie en de vervuiling door kunstmest en pesticiden van de geïndustrialiseerde landbouw en voedingsketens. Hierdoor hebben we onze eigen, bijzonder snelle, klimaatverandering veroorzaakt. Dat is stom.

Voor het eerst in onze geschiedenis, staan we op een kruispunt: blijven we zo doorgaan of zetten we volop in op de overgang naar een duurzame wereld. Een wereld waarin we wel rekening houden met de gezondheid van de natuur. Een wereld waarin we weer erkennen dat wij slechts een onderdeeltje van die natuur zijn. Niets minder en niets meer.

Lees meer over

Apenstreken: lachen is gezond

Boer zoekt vrouw, Vrouwe Justitia

Stille Nacht

Abonneer op Jan Stel